5. Aile Arabuluculuğu – Tanımı
Arabuluculuk teriminin İngilizce karşılığı olan 'mediation' Latincedeki „medius, medium‟ kelimesinden türemiş olup „ortada, arada‟, anlamlarına gelmektedir. Birçok dilde – İngilizce, Fransızca, Almanca, İtalyanca ve Portekizce- küçük yazım ve okunuş farklılıkları ile kullanılmaktadır. Arabuluculuk bir çatışma yönetim ve uyuşmazlık
Aile Arabuluculuğu 9
çözüm süreci olarak daha yaygın şekilde bilinir hale gelmektedir. Ancak kelimenin kendisi birbiriyle çelişen anlamlara gelecek şekilde -hatalı biçimde- kullanılmaktadır. Özellikle İngilizce dilinde benzer seslere sahip kelimeler olan “mediation” (arabuluculuk), “conciliation” (uzlaştırma), “reconciliation” (barıştırma) ve hatta “metitation” (meditasyon) kelimelerinin kullanımında bir kafa karışıklığı görülebilmektedir. Yirminci yüzyılın son çeyreğinde boşanma oranlarında görülen hızlı artış, evlilik çöküşü ve ayrılık hallerinde uzlaşı bulma mekanizmalarına yönelik bir ihtiyaç ortaya çıkarmıştır. Mahkeme davaları, her iki taraf, çocuklar ve genel olarak toplum için yüksek sosyal ve duygusal maliyetler getirmektedir. Amerika Birleşik Devletleri‟nde sıkça kullanılan boşanma arabuluculuğu teriminin yerine Avrupa‟da aile arabuluculuğu terimi tercih edilmektedir. Çünkü aile arabuluculuğu ebeveynler kadar çocuklara da yardımcı olmayı amaçlamakta ve ayrıca giderek artan sayıda kişi evlilik olmaksızın birlikte yaşamayı tercih etmektedir. Evli olmayan çiftlerin ve birlikte yaşayanların “boşanma arabuluculuğuna” ihtiyaç duymayacakları açıktır. Aile üzerine vurgu yapılması özellikle önemlidir, çünkü bu şekilde ihtiyaçlarının göz önünde bulundurulması zorunlu olan çocuklar da birlikteliğe dahil edilebilmektedir. Ayrıca evlatlık almak, yaşlı bakımı ve miras gibi konulara ilişkin uyuşmazlıklar yalnızca ayrılık veya boşanma durumları ile sınırlı değildir. Aile arabuluculuğu temel olarak ayrılmakta olan çiftlere, özellikle çocuklu çiftlere, çocuklar ve mali konular ya da edinilen mülklere ilişkin düzenlemeler dahil olmak üzere ayrılma veya boşanmadan kaynaklanabilecek hususlarda mutabakata varmalarına yardımcı olmak üzere kullanılmaktadır. Aile üyelerinin tamamı – çocuklar ve gençler, üvey anne/babalar, dedeler ve nineler – bu süreçte yer alabilmektedir. Arabuluculuk aile üyelerine kriz dönemlerinde destek olarak birbirleri ile iletişimde kalıp karşılıklı mutabakata dayanan düzenlemeler yapabilmelerine veya başta çocuk-ebeveyn ilişkileri olmak üzere ilişkilerini sürdürebilmelerine ya da baştan ilişki kurabilmelerine yardımcı olur. Birçok ülkede mahkemeler uyuşmazlık vakalarını arabuluculuk makamlarına aktarmaktadır. Ancak arabuluculuğun dava açılmasından sonra olduğu gibi önce de başvurulabilecek bir yol olması gerekmektedir. İngiltere‟deki (ve muhtemelen Avrupa‟nın genelindeki) ilk arabuluculuk
10 Aile Arabuluculuğu
hizmeti 1978 yılında Bristol‟da bağımsız, toplum tabanlı bir hizmet olarak ayrılık veya boşanmanın her safhasındaki çiftler için başlatılmıştır (Parkinson 1978, 1980). Bu pilot uygulama sosyal hizmet uzmanları ve aile davalarına bakan avukatlardan oluşan küçük bir grup tarafından hayata geçirilmiştir. Bu grup aynı dönemde Amerika Birleşik Devletleri‟nde Coogler (1978) ve Haynes (1981) gibi öncü arabulucular tarafından gerçekleştirilen paralel çalışmalardan (en azından başlangıçta) haberdar değildi. Mahkeme ve dava dışı arabuluculuk uzlaşıya erkenden varılmasına olanak sağlamakla birlikte; burada asıl amaç asla sınırlı sayıda sorunu mümkün olan en kısa sürede mutabakata bağlamak değildir. En önemli amaçlardan biri ebeveynler arasında ayrılık ve boşanma gibi son derece stresli geçiş dönemlerinde iletişimi kolaylaştırmaktır. Arabulucu, çiftin birbirini dinleyerek çocuklarının ihtiyaç ve duygularını göz önünde bulunduran ortak kararlara varabilmelerine yardımcı olur. 1980li ve 90lı yıllarda hayır kuruluşları tarafından fonlanan veya yerel boşanma mahkemeleri tarafından yürütülen gönüllü aile arabuluculuğu hizmetleri İngiltere ve Galler‟de hızla yayılmaya başladı. Başlangıçta arabulucular daha çok ilave arabuluculuk eğitimi almış sosyal hizmet uzmanları veya danışmanlardı. Hizmetlerin büyük çoğunluğu yerel hakimlerden ve aile avukatlarından destek alıyordu. Avukatların bazıları ise işlerinin ellerinden alınacağı korkusuyla arabuluculuğa karşı çıkıyordu. Arabuluculuğun hukuk danışmanlığının yerine geçecek bir şey olmadığı, bağlayıcı mutabakat taslaklarının hazırlanmasına gerek duyulursa, arabuluculuk sürecinin içinde ve sonunda da hukuki danışmanlığa ihtiyaç duyulabileceğinin vurgulanması gerekmişti. İngiltere ve Galler‟de aile arabuluculuğuna ilişkin mevzuat, Aile Arabuluculuğu Konseyi tarafından arabulucular için verilecek eğitim ve uygulamalara ilişkin usul, yönetmelik ve farklı arabuluculuk modelleri bu kitabın ileriki kısımlarında verilmektedir. İskoçya ise kendi yasal sistemine sahiptir. Aile arabuluculuğu hizmetleri CALM (İskoçya Hukuk Topluluğu tarafından tanınmış Kapsamlı Akredite Hukukçu Arabulucular-Comprehensive Accredited Lawyer Mediators recognised by the Law Society of Scotland) ve bir yerel hizmet idareleri birliği olan İskoçya İlişkiler Birliği tarafından sağlanmaktadır. Bu iki kuruluşun arabulucuları tarafından sağlanan arabuluculuğun gizliliği ise Yüksek Sivil Mahkeme Başkanının resmi
Aile Arabuluculuğu 11
onayına haizdir. İskoç Sivil Mahkemeleri Dergisi (The Scottish Civil Courts Review, Eylül 2009) düşük miktarlı taleplere ilişkin hukuk davaları için ücretsiz arabuluculuk hizmeti tavsiyesinde bulunmakta ancak aile arabuluculuğunun daha geniş kapsamlı kullanımına ilişkin herhangi bir tedbir önermemektedir. Mahkeme Reformu (İskoçya) Yasası 2014 ise başlangıçta küçük meblağlı talepler ve fiziksel yaralanma davaları olmak üzere arabuluculuğun giderek artan şekilde daha fazla kullanılmasını öngörecek biçimde hukuk yargı sistemini yeniden yapılandırarak modernize edecek önemli bir program ortaya koymuştur. Mevcut mahkeme sisteminde aile davaları için yeni bir katman bulunmakta olup burada amaç arabuluculuğa aktarılan aile davalarının sayısını arttırmaktır.